De verkiezingen gaan over de Tweede Kamer en toch hebben we het vaak over (demissionaire) ministers. Hoe zit dat?
Ministers worden aangesteld bij Koninklijk besluit (art. 43 Grondwet). Uiteindelijk is het technisch alleen de Koning die een minister kan benoemen of ontslaan. Maar in de praktijk zit dat toch iets ingewikkelder. Na de Tweede Kamerverkiezing vindt namelijk een formatie plaats. Dit ziet er ongeveer zo uit:
- De verkiezingsuitslag geeft een nieuwe Tweede Kamer.
- Met deze direct door het volk gekozen vertegenwoordigers wordt gekeken wat de nieuwe samenstelling betekent voor de politieke standpunten die zij vertegenwoordigen (een beraadslaging).
- Hierna worden ‘informateurs’ aangewezen.
- Deze leiden de onderhandelingen die tot een regeerakkoord gaan leiden: immers is in Nederland zelfs de grootste partij niet in een positie om enkelzijdig (beleids-)keuzes te maken, maar is het Nederlandse model gestoeld in compromissen en onderhandelingen.
- Hierop gebaseerd wordt een zogenaamde ‘formateur’ aangewezen; vaak is dit de lijsttrekker van de grootste partij en deze formateur zal dan ook uiteindelijk de Minister President worden.
- De formateur gaat ‘formeren’: nu worden ministers en staatssecretarissen aangewezen om een geheel kabinet te vormen. Deze worden (voornamelijk) gekozen uit de partijen die in de Tweede Kamer verkiezingen het grootst zijn geworden. Dit is niet wettelijk neergelegd, maar praktisch wel handig. Er is in Nederland vrijwel nooit een meerderheid van één partij in de kamer. Daarom werken de grootste partijen samen en vormen zij zo een coalitie. Dit helpt ook om stemmen te werven voor het vervolgens door de ministers voorgestelde beleid: zij zijn immers eenzelfde partij. De partijen die niet tot de coalitie behoren vormen de oppositie, maar dit is niet noodzakelijk een coherente, samenwerkende groep.
- Wanneer de formatie klaar is, wordt het kabinet benoemd middels een Koninklijk besluit.
De Tweede Kamerverkiezing is daarom van belang om tot een nieuwe formatie te komen van het kabinet en te zorgen dat het beleid van de Minister wordt getoetst door de volksvertegenwoordigers. Een uitgebrachte stem heeft dan ook invloed op dit complexe proces van kabinetsformatie.
Iedere minister is vervolgens belast met de leiding van een ministerie, of, wanneer zij een minister zonder portefeuille zijn, zijn zij verantwoordelijk voor een bepaald beleidsterrein. Alle ministers nemen deel aan de Ministerraad, waarbij gezamenlijk beleidskeuzes worden gemaakt. Een minister mag, ook wanneer hij of zij het oneens is met de uitkomsten van de ministerraad, zich hier niet openlijk over uitspreken: zij maken gezamenlijk een beleid en dragen dit gezamenlijk uit.
Staatssecretarissen hebben, anders dan de ministers zonder portefeuille, in principe geen zitting in de ministerraad (volgens art. 45 lid 1 van de Grondwet): zij hebben geen stemrecht in deze vergaderingen. Een staatssecretaris mag wel een raadgevende stem uitbrengen en kan op verzoek ook de ministerraad bijwonen om bijvoorbeeld toelichting te geven (zie ook art. 46 lid 2 van de Grondwet – welke je samen kunt lezen met artikel 3 lid 1 sub b van het Reglement van Orde van de Minister Raad).
Artikel 46 (lid 2) van de Grondwet legt uit dat:
Een staatssecretaris treedt in de gevallen waarin de minister het nodig acht en met inachtneming van diens aanwijzingen, in zijn plaats als minister op. De staatssecretaris is uit dien hoofde verantwoordelijk, onverminderd de verantwoordelijkheid van de minister.
Een staatssecretaris kan dus worden aangewezen om bepaalde verantwoordelijkheden, op aanwijzing van de minister, op te pakken. Dit neemt nooit de verantwoordelijkheid weg bij een minister voor het handelen van de staatssecretaris. Daarmee is dus een belangrijk onderscheid tussen de ministers, de ministers zonder portefeuille en staatssecretarissen gelegen in de verantwoordelijkheden en beslissingsrechten die zij hebben.
#meerweten?
Kijk op www.parlement.com of www.denederlandsegrondwet.nl voor meer informatie. Ook vind je op wetten.overheid.nl alle wetten en reglementen. Heb je vragen, dan kun je ze ook naar de redactie sturen en zoeken wij het voor je uit.