Net als bij de nationale verkiezingen kies je met je stem een vertegenwoordiger in het parlement. Anders dan de nationale verkiezingen vinden daarna geen formaties plaats waaruit dan weer ministers worden gekozen. De EU heeft immers geen eigen ministers. Wel kent de EU een Commissie met commissarissen. Deze Europese Commissie legt verantwoording af aan het Europees Parlement, dat de commissarissen ondervraagt, goedkeurt en kan wegsturen via een motie van afkeuring (zie ook Wie zijn de EU?).
De Commissie wordt gevormd doordat elke lidstaat één kandidaat voordraagt als commissaris. Deze kandidaten worden meestal voorgedragen door de nationale regeringen. Na de voordracht door de lidstaten en de goedkeuring door de aankomende voorzitter van de Europese Commissie, moet het gehele college van commissarissen worden goedgekeurd door het Europees Parlement. Ten slotte moet het gehele college van commissarissen worden goedgekeurd door de Europese Raad, die bestaat uit de staatshoofden en regeringsleiders van de EU-lidstaten. Als de Europese Raad zijn goedkeuring verleent, is het college van commissarissen officieel benoemd en kan het aan het werk gaan.
Doordat het Europees Parlement betrokken is bij de instelling van de Commissie en dit Parlement weer direct wordt gekozen, voldoet (het geheel van) de EU aan de eisen die worden gesteld aan de lidstaten om de democratische rechtsstaat te waarborgen. Men spreekt namelijk van een democratische rechtsstaat wanneer wetten of besluiten op democratische wijze tot stand komen en wanneer is voldaan aan de vier vereisten van een rechtsstaat:
- Het legaliteitsbeginsel: dat de overheid alleen optreedt op bevoegdheden die door de wet zijn voorgeschreven.
- Scheiding van de machten: de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende machten zijn onafhankelijk en gescheiden van elkaar.
- Naleving en bescherming van grondrechten.
- Rechtspraak wordt onafhankelijk uitgevoerd.
In de wetten van de EU zijn democratische waarden en de vier rechtsstatelijkheidsprincipes als volgt vastgelegd:
- Het beginsel van representatieve democratie wordt gewaarborgd in artikel 10 lid 1 VEU: ‘De Unie is gegrond op een representatieve democratie’ en artikel 14 van het VWEU, dat de rol en de samenstelling van het Europees Parlement regelt.
- Het legaliteitbeginsel staat omschreven in artikel 5 lid 1 VEU: voor bevoegdheden van EU-organen moet er een geschreven grondslag zijn.
- De machtsverdeling is gegeven met de verschillende organen binnen de EU, ieder met een eigen taak: wetgevende, uitvoerende of rechtsprekende.
- Grondrechtenbescherming is vastgelegd in het Handvest van Grondrechten van de EU. Ieder lidstaat is verplicht dit Handvest na te leven.
- Onafhankelijke rechterlijke controle wordt door het Hof van Justitie uitgevoerd. Zo is er een procedure voor toetsing van wetten en rechten via de procedure omtrent prejudiciële vragen en kan het Hof van Justitie staten aanspreken als de lidstaten inbreuk maken op het EU-recht.
Toch is er kritiek op de naleving van democratische waarden binnen de EU. De Commissie heeft het initiatiefrecht op het schrijven van wetten (zie ook Wie zijn de EU?). De commissarissen zelf worden niet direct democratisch gekozen. Nationale lidstaten wijzen een commissaris toe. Het idee is dan dat nationale regeringen gekozen worden en op die manier het volk vertegenwoordigen in hun keuze voor een commissaris.
Ook heeft het Europese Parlement een controlerende functie ten aanzien van de Commissie, net zoals de Tweede Kamer in Nederland de regering kan controleren. Het Europees Parlement heeft daarom ook een motie van afkeuring, waarmee zij de Commissie kunnen ontbinden uit hun functie. Deze motie werkt alleen tegenover de gehele Commissie. Het Europees Parlement kan individuele commissarissen niet aanspreken op hun functioneren.
Ook vragen mensen zich af of de representativiteit van de Europarlementariërs wel voldoende overeenkomt met de samenstelling van de Europese bevolking. De 750 zetels zijn evenwichtig verdeeld over de verschillende lidstaten. De man-vrouw verdeling is in de afgelopen jaren steeds evenwichtiger geworden: in 2019 was 41% van de Europese Parlementleden vrouw. De gemiddelde leeftijd van het Europees Parlement ligt momenteel op 53 jaar oud, waarbij de meeste leden rond de 60 zijn en er elf Europarlementariërs onder de 30 jaar zijn.